تریانا، خوسه خرونیمو

[xose xeronimo triᾱnᾱ]
José Gerónimo Triana
(ت. سیپاکیرا، کولومبیا، 1205/1826؛ و. پاریس، فرانسه، مهر 1269/ اکتبر 1290)، گیاه شناسی.
تا دهه‌ی 1310، که «مجموعه‌ی گیاهان خشک (هرباریوم) ملی کولومبیا» و «مؤسسه‌ی گیاه شناسی دانشگاه ملی» در بوگوتا بنیادگذاری شد، علوم گیاه شناختی پایه و اساس محکمی در کولومبیا نداشتند. تا آن زمان پژوهش درباره‌ی گیای غنی و جالب توجه کولومبیا به همّت دسته ای از افراد کمابیش خود آمیخته‌ای که ارتباطی با مؤسسات نداشتند صورت پذیرفته بود. آنان، که با اطلاعات حاصل از تعداد بسیار کمی کتاب کار می‌کردند، ناگزیر بودند که به بررسی منطقه‌ای فوق العاده کوهستانی بپردازند که در آن هر ناحیه آب و هوائی خاص داشت و هر رشته کوه مشکلاتی را که با مسائل رشته کوه دیگر متفاوت بود مطرح می‌ساخت. پس آنچه شگفت آورتر می‌نماید این است که از سال 1139، که خوسه سلستینو موتیس به کارتاخنا ]بندری در کولومبیا[ قدم نهاد، تا دهه‌ی 1310 مطالعه‌ی گیاه شناختی در کولومبیا قطع نشد.
تریانا تحصیل در رشته‌ی گیاه شناسی را در بوگوتا به صورت شاگرد خصوصی فرانسیسکو خاویئر ماتیس، که آخرین بازمانده‌ی گروه اعزامی گیاه شناختی موتیس بود، شروع کرد. در 1229 دولت کولومبیا او را به عنوان گیاه‌شناس عضو هیأتی (به ریاست آگوستین کو داتسی)، منصوب کرد و مسئولیت تهیه و انتشار نقشه‌ای جغرافیایی از کولومبیا را که مشخص کننده‌ی مرزهای آن باشد بر عهده‌ی وی گذاشت. تریانا، همراه هیأت به سرتاسر منطقه‌ی کوههای آند کولومبیا سفر کرد و برای تعیین صحت و سقم گیاهنامه‌ی مورد نظر خود به جمع آوری گیاهان، ثبت محل و تاریخ جمع آوری، فشار هوا، رسم متداول، و مورد مصرف رایج هر یک از گونه‌ها پرداخت. مجموعه‌ی گیاهان خشک تریانا، که در اثر مشاهدات طاقت فرسا فراهم گردیده بود، در 1234 در سی و هشت جلد، که هر یک حاوی تقریباً 100 گونه بود، به دولت اهدا شد. او همچنین اطلاعاتی درباره‌ی میراث گیاه شناسی قومی کولومبیا گردآورد، از قبیل سنتّهای طبی گیاهی پزشکان بومی قبایل، مواد خام صنایع ابتدایی، و درمانهای خانگی جوامع دورگه. اطلاعات تریانا درباره‌ی گیاه شناسی اقتصادی و پزشکی، همراه با مجموعه‌ی گیاهان خشک او، شهرت علمی وی را هم در کولومبیا و هم در اروپا تثبیت کرد.
تریانا، در حالی که هنوز در کولومبیا بود، مکاتبه با کاوشگران خارجی درباره‌ی گیاهان کولومبیا، از جمله لوئیس اشلیم،ژ. لندان، ژولیان وارسویش،ج.ج.جوئیس، ه.هولتن، و هرمان کارستن، را آغاز کرد. علاقه به گیای کولومبیا در مراکز و باغهای گیاه شناختی فرانسه، انگلستان، بلژیک، و آلمان افزایش یافت؛ و تریانا در سالهای 1229 تا 1236 از همنشینی با کاوشگران اعزامی از اروپا که مقرر بود به عنوان گیاه شناس تربیت شوند منتفع گردید.
وی، در 1235، از طرف دولت مأمور شد که برای معرفی ارزش اقتصادی گیاهان کولومبیایی به مدت دو سال به اروپا برود. تریانا، هنگامی که به پاریس رسید، با دکن گیاه شناس ملاقات کرد. او در زمینه‌ی انتشار Flora de la Nueva Granada («گیای گرانادای نو») با ژول پلانشون به همکاری پرداخت، و با او در سالهای 1237 و 1238 در مؤنپلیه کار کرد؛ در پایان این دوره اجازه داد که کتاب Memoire sur la famille des guttifères («شرحی راجع به خانواده‌ی گیاهان صمغدار») منتشر شود، و کتاب در 1239/ 1860 نشر یافت. وی در پایان دوره‌ی زندگی علمی خود از تعظیم و تکریم فیلیّپو پارلاتوره، استاد گیاه شناسی در فلورانس، برخوردار شد.
تریانا، در 1244،«در نمایشگاه بوستانکاری» آمستردام، به معرفی Monografia de las melastomáceas («تک نگاری خانواده‌ی ملاستوماسه») پرداخت، که در 1250 در لندن منتشر شد و جایزه‌ی کاندول به آن تعلق گرفت.
بزرگترین اندیشه‌ی بلندپروازانه‌ی تریانا این بود که گیاهنامه‌ی کشور خود را منتشر کند؛ امّا دولت، که در اثر جنگهای داخلی فقیر شده بود، از حمایت مالی دست کشید. پس، راهی که او برگزید تهیه‌ی اثر منظمی به نام Prodromus florae Novogranatensis, ou énumération des Plantes de la Nouvelle Grenade («مقدمه ای بر گیای گرانادای جدید، یا برشماری گیاهان گرانادای نو») با همکاری پلانشون و چند تن دیگر بود. تریانا از تصاویر توضیحاتی که موتیس و فرانسیسکو خوسه کالداس برای کتاب خود به نام Historia de los arboles de quina («تاریخچه‌ی درختان گنه گنه») تهیه کرده بودند، و به هنگام انتشار کتاب او به نام Nouvelles études sur les quinquinas 1251 (« پژوهشهائی نو درباره‌ی انواع گنه گنه») در مادرید بودند، استفاده کرد.
مطالعه‌ی تریانا در مورد منابع کتابشناختی در لندن شروع شد (1244-1246). برای آن که نوشته‌های موتیس را مطالعه کند، دوبار به مادرید سفر کرد و به ملکه ایزابلای دوم متوسّل شد تا به مسئولان باغ گیاه شناسی مادرید دستور دهد که تصویرهای مورد نظر را در اختیار او قرار دهند. تریانا، بی درنگ چاپ منظم جدید و جامعی از گونه‌های گنه گنه آماده کرد. همچنین اجازه یافت که Mutis" Quinologia («گنه گنه شناسی موتیس») را در نمایشگاه جهانی سال 1246 پاریس معرفی کند. این نمایشگاه برای او افتخارات و جوایز بسیاری بارمغان آورد.
دو اثر گیاه شناختی بسیار با ارزش تریانا، با عنوانهای «تصاویر گیای گرانادای نو که با رهبری خوسه سلستینو موتیس تهیه شده است» و «فهرستنامه‌ی نمونه های ترکیب کننده‌ی مجموعه‌ی گیاهان خشکی که خوسه خ. تریانا تهیه کرده است»، هنوز منتشر نشده است.
در 1268 تریانا با درشکه تصادف کرد- حادثه ای که ظاهراً موجب تشدید برخی از بیماریهائی شد که از قبل در او وجود داشت. در 1269 مورد عمل جرّاحی قرار گرفت و در مهر همان سال درگذشت. او در سال 1236، پانزده روز قبل از عزیمت از بوگوتا به اروپا، با مرسدس اومانیا ازدواج کرده و او پانزده فرزند برایش به بار آورده بود.

کتابشناسی

نوشته های تریانا مشتملند بر Nuevos jeneros i species de plantas para la flora Neo-Granadina (بوگوتا، 1854)؛ Prodromus florae Novogranatensis، 2 جلد (پاریس، 1862-1867)، با همکاری ژ.ا.پلانشون، که به صورت سلسله مقالاتی در ASNa (گیاه شناسی)، دوره‌ی سوم، 17- دوره‌ی چهارم، 17 (1862-1873) نیز بچاپ رسید؛ Nouvelles études sur les quinquinas, d,après les matériaux présentés en 1867 à l,Exposition universelle de Paris (پاریس، 1870)؛ و «Les mélastomacées»، در TLSL، 28 (1871)، 188-1، که جداگانه نیز بچاپ رسید (لندن، 1871).
درباره زندگی و آثارش، ـــــ AHNVB، 3 (1873)، 406-393؛ و 5 (1878)، 29-33؛ و JBoBF، 29 (1891)، 47-46.
منبع مقاله :
گیلیپسی، چارلز کولستون؛ (1387)، زندگینامه علمی دانشوران، برگردان: احمد آرام، [و دیگران]، تهران: شرکت انتشارات علمی و فرهنگی، چاپ اول